یه موضوع جذاب ایرانی: بررسی تفاوت خط ثلث و نسخ با این مقدمه که از دیرباز تا همین امروز، خوشنویسی و داشتن یک دست خط خوب، آرزوی همه افراد بوده و هست. خوشنویسی و داشتن یه خط خوب همیشه یه هنر به حساب میومده. در حقیقت، خوشنویسی هنر فرم دادن زیبای کلماته که توسط دستان ما شکل می‌گیرن. خوشنویسی از گذشته تا به امروز در بین ایرانیان یک هنر سنتی و فرهنگی به حساب میومده که انواع مختلفی داره. برای اینکه خط خودتون و نوعش رو مشخص کنید باید به هر یک از انواع خطوط خوشنویسی ایرانی آشنایی کامل داشته باشین جون هر یک از اونا دارای قواعد و اصول خاص به خود هستن. ما در این مقاله از دیفرتو قراره شما را با دو مدل خط به نام ثلث و نسخ آشنا کنیم. این دو مدل از دیرباز تا به امروز وجود داشته و ریشه تاریخی دارن و قراره تفاوت بین خط ثلث و خط نسخ رو با هم بررسی کنیم.
خط ثلث چیه؟
خط ثلث در قرن سوم هجری توسط ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی اختراع شد. این خط یکی از شیوه‌های بسیار مهم در خوشنویسی اسلام بوده است. خط ثلث جز خطوط ششگانه محسوب میشه. اگر به ساختار این خط توجه کنین، خواهید دید که این خط ساختاری ایستا و موقرانه داره. معمولاً خط ثلث بیشتر جنبه تزئینی داره و در تزئین کتابها و کتیبه‌ها استفاده میشه. خط ثلث به مرور زمان و به وسیله دو فرد به نام ابن بواب و یاقوت مستعصمی تکامل پیدا کرد. در حقیقت ابن بواب بود که زیبایی و ظرافت را در طول تاریخ به خط ثلث داد وگرنه در ابتدا این خط به این شکل نبوده.
به طور کلی خط ثلث به عنوان یک خط رایج برای نوشتن‌های معمولی به حساب نمیاد. خط ثلث در ایران برای نوشتن عناوین سوره‌های قرآن بیشتر استفاده میشه. همچنین در برخی کتب از ثلث برای نوشتن پشت جلدنویسی هم استفاده می‌کنن. در هنر نیز هنرمندان در کتیبه‌نویسی و کاشی کاری از این خط بهره می‌برن. به همین دلیل است که این خط هنوز در بین ایران و اهالی هنر کاربرد داره.
ویژگی‌های خط ثلث
این خط را از روی شکل ظاهری و برخی ویژگی‌های نوشتاری به خوبی می‌تونین تشخیص بدین. در نوشتار خط ثلث از الف‌های کشیده و بلند استفاده میشه. دایره‌های نسبتاً کم عمق و باز جز یکی از خصوصیات بارز در این نوع خط است. در نوشتار خط ثلث نویسنده به دو روش کلمات رو می‌تونه بنویسه. گاهی نویسنده، کلمات رو از هم مجزا می‌نویسه گاهی هم ممکنه همه کلمات را تو در تو و سوار بر هم بنویسه. در حالت دوم خواننده به سختی می‌تونه جمله رو بخونه، چرا که خوانایی در حالت دوم کمتر میشه. خط ثلث تقریباً شبیه به خط محقق نیز هست. فقط در خط محقق دور حروف بیشتره و اندازه اون کوچیک‌تره. همچنین خط ثلث به خط نسخ نیز شبیه است. اما در کنار شباهت، تفاوت‌هایی بین خط ثلث با نسخ وجود داره. در خط ثلث، حروف و کلمات درشت‌تر نوشته می‌شن. همچنین در ثلث حلقه‌ها و گره‌های موجود گاهی باز و گاهی بسته نوشته می‌شن. خط ثلث در نوشتار الف، اندازه قلم، دور و سطح، فتح و طمس، نوع کشش‌ها، نحوه پیوستگی و ارتباط بین کلمات با نسخ فرق می‌کنه.
خط ثلث به طور کلی دارای حرکت‌های منحنی شکله. همچنین از لحاظ قواعد و اصول یکی از دشوارترین، کامل‌ترین و زیباترین خطوط اسلامی به شمار میاد. در این خط، یک ریتم مشخص از تکرار ضربه‌های عمودی و بلند حروف ایجاد میشه. این ریتم القاءکننده قدرت، عظمت و بزرگی این خطه. در خط ثلث انتهای حروف، منتهی به دنباله‌ها و رشته‌های باریک و نازکه. نویسنده در برخی حالات این دنباله‌ها و رشته‌ها را پیچیده می‌نویسه و در برخی حالات دیگر آن‌ها را رها شده نگارش می‌کنه. همچنین شما در برخی از نوشتارهای خاص ثلث، دنباله‌ها را قوس‌دار و یا با دایره گود می‌بینین.
در خط ثلث از تزئینات و حروف خفیفه زیاد استفاده میشه. این کار به دلیل یکنواخت کردن خط و زمینه، برقرار نسبت میان سیاهی خط و سفیدی داخل حلقه‌های حروف و همچنین آراستن حروف و کلمات به کار میره. در این مدل از خط برای گذاشتن اعراب، از قلم ظریف‌تری استفاده میشه. اندازه قلم شما در این حالت باید بین ۳.۱ یا ۴.۱ قلم ثلث باشه. اما در حالت گذاشتن فتحه و گاه ضمه و تنوین نیاز به قلم ظریف نیست و شما از قلم اصلی می‌تونین استفاده کنین.
کاربرد خط ثلث
همونطور که در بالا ذکر کردیم خط ثلث زیبا، ایستا و موقر است. به همین دلیل این خط بیشتر در کتیبههای تزئینی، کتابها و بناهای مختلف مذهبی و گاه غیر مذهبی به کار گرفته میشه.
در گذشته خط ثلث کاربردهای بسیار زیادی داشته. افراد برای نوشتن پشت جلد، عناوین، سرلوحه‌ها و تقسیمات کتابها، لوح‌ها در خانه‌ها و مغازه‌ها، کتاب‌های مذهبی، حکاکی سنگ‌ها و مهرهای قیمتی و نشان‌ها از خط ثلث استفاده می‌کردن. اما به طور کلی از مهم‌ترین کاربردهای خط ثلث، نوشتن کتیبه‌نویسی محراب‌ها، قبله‌ها و سر در ورودی مساجد بوده. البته در این موارد خط ثلث رو با طرح‌های اسلیمی و ختایی ترکیب می‌کردن. در کاشی کاری‌های مساجد و ایوان‌های مذهبی از این خط بسیار استفاده میشه.
خط ثلث امروزه در کنار کاربردهای تزئینی در هنر و خطاطی در کتیبه‌نویسی نیز مورد استفاده قرار می‌گیره. خط ثلث جز آن دسته از خطوطیه که بار مذهبی قدرتمندی را داره. به همین دلیل است که حتی پس از انقلاب اسلامی در آثار گرافیکی همچنان برای نوشتن آیات قرآنی و ادعیه‌ها از این خط استفاده می‌کنن. این مدل خط امروزه در برخی مجله‌ها، پشت جلد کتابها و طرح تمبر‌ها دیده میشه.
خط نسخ چیه؟
خوب همونطوری که ذکر کردیم خط ثلث بسیار شبیه به بعضی خطوط دیگه هست. یکی از اون‌ها هم خط نسخ است. اما در کنار شباهت‌ها، تفاوت‌هایی بین این دو خط با هم نیز وجود داره. پس وقتشه بپرسیم خط نسخ چیه و چه کاربردهایی داره؟
خط نسخ هم در اوایل قرن سوم هجری قمری توسط ابن مقله شیرازی اختراع شد. این خط زمانی که ابداع شده هم پایه خط کوفی بوده. نسخ به معنای نسخه‌برداری یا رونوشت و کپی هست. در حقیقت خط نسخ متولد شد تا نواقص و اشکالات خط کوفی رو برطرف کنه. هنگامی که نسخ ابداع شد، برخی اعراب و حرکات و آواها اختراع شدن که برای الفبای فارسی مناسب باشن. خط نسخ برگرفته شده از دو خط قبطی و سریانیه. از نظر تاریخی اگر بخواهیم به خط نسخ نگاهی بیندازیم، خط نسخ به طور کلی از اواخر قرن دوم هجری وجود داشته و اون رو می‌شناختن اما تا اواخر قرن سوم در بین نویسندگان رایج نبوده. این خط به سرعت در تمام مناطق شرقی اسلامی گسترش پیدا کرد.
ویژگی‌های خط نسخ
یکی از ویژگی‌های مهم خط نسخ رعایت نسبت در این خطه. نسبت در خوشنویسی نیز جز مهم‌ترین قواعده به شمار میره. وجود نسبت در خطاطی باعث زیبایی بیشتر میشه. یکی از ویژگی‌های بارز خط نسخ وجود اعراب در نوشتار این خط است.
کاربرد خط نسخ
در نهایت امر، نسخ برای ماشین‌های تحریر و نرم‌افزارها و حروف سربی طراحی شد. از آن وقت به بعد از خط نسخ برای نگارش کتابها و روزنامه‌ها استفاده شد. امروزه نیز افراد برای نگارش روزنامه و کتب از این خط استفاده می‌کنن. مهم‌ترین کاربرد خط نسخ در ماشین‌های تحریره. به طور کلی خط نسخ از دیرباز تا امروز مورد توجه بسیاری از نویسندگان قرار گرفته و نقش مهم و شگرفی را در خطاطی و ماشین‌های تحریر ایفا می‌کنه.
خط نسخ دارای انواع مختلفیه که هر یک در یه جایی مورد استفاده قرار می‌گیرن. نسخ که از قدیم رواج داشته عبارت است از نسخ قدیم (نسخ حجازی)، نسخ الفضاح، نسخ عثمانی، نسخ ایرانی (نسخ نیریزی)، نسخ بغدادی (جدید)، نسخ الحدیث و نسخ چاپی.
تفاوت خط نسخ و ثلث
- خط ثلث به نسبت خط نسخ سنگین‌تره.
- خط ثلث نسبت به خط نسخ، ساختار ایستاتر و موقرتری داره.
- خط ثلث در کاشی کاری‌ها و هنر کاربردهایی داره.
- خط نسخ امروزه به نسبت ثلث رایجتره.
- در خط ثلث به نسبت نسخ حروف و کلمات درشت‌تر نوشته می‌شن.
- در ثلث دوایر و کشش کلمات به نسبت نسخ بیشتره.
جمع‌بندی فرق بین خط ثلث و نسخ
در این مقاله سعی کردیم شما را با خط ثلث و نسخ آشنا کنیم تا بتونین به راحتی تفاوت بین این دو خط را تشخیص بدین. خیلی از افراد همیشه فکر می‌کنن در خطاطی این خط شبیه به هم هستن اما ثلث و نسخ هر یک دارای قواعد و اصول خاص به خود هستن و هر یک با یه اصول نوشته می‌شن.
به نظر شما فرق بین خط ثلث و خط نسخ که در این مقاله توضیح داده شد، درست بوده؟ اگر شما اطلاعات بیشتری از تفاوت خط ثلث و نسخ می‌دونید یا فکر می‌کنید تعریف دقیقتری وجود داره، حتما در بخش نظرات، برای ما ارسال کنید تا مقاله رو اصلاح و تکمیل کنیم.
منابع:
سلام
آیا مدرک یا اسنادی پیدا شده که نشون بده خط ثلث قبل‌تر از ابوعلی سینا ساخته شده؟
سلام
آیا این خط ها مثل قالب شعر و..
از نظر معنا هم متفاوت است ؟
سلام و خسته نباشید
به عنوان کسی که قبلاً دست خط خوبی نداشت و با کار کردن روی خط ثلث نسبت به گذشته دست خطم بسیار بهتر شده.
سلام و خسته نباشید دوست عزیز
در خط نسخه فقط برای نوشته های عربی به کار میره یا در خوشنویسی هم استفاده میشه؟
سلام نظراتی که دادید بسیار عالی وخوب تحلیل کردید درجواب دوستمون که که عرض کرد خط نسخ فقط فقط در خوش نویسی وکتیبهای عربی استفاده میشود این را میدانیم ولی ولی انچه در مقاله بیان کردید منظور جناب عالی از این خط خطهای زیادی به وجود آمداه وفراموش هم نشود که دیوار نویسی وهمه فنتهای روزنامه ایی از خط نسخ گرفته شده نسبت به توضیح که دادید در خصوص خط ثلث خیلی خوب توضیح دادید بخصوص قسمتی که عرض کردید خط ثلث بسیار پیچیده است بله خط ثلث بسیار پیچیده وقواعدش از همه خطها زیادتر هست وخیلی هم از همه خطها باهیبتنر هست وحالت هنری نسبت به خطهای دیگر دارد پوزش از اینکه نوشتم طولانی شد
اتفاقا بشدت ساده هست نسبت به خط نستعليق يا حتي شكسته در شكسته گاها براي يك كلمه يا حرف تا ٣٠ مدل و شكل نوشته ميشه سخت ترين خط كه تمامي خوشنويسان بر اساس ساختار و تناسب و اتفاقا ثلابت متفق هستند به عنوان يك خوشنويس با سابقه ٣٠ ستل فقط و فقط نستعليق عروس خطوطه
سلام
من دست خطم خیلی خوب نیس
کدوم خط برای خوش خطی مناسب تره؟
سلام
کاربرد یا ترفندی هست که بتوان این دو خط رو راحت تر از هم تشخیص داد؟
سلام من خیلی دوست دارم خوش‌خط باشم
این مطالب خیلی آموزنده بود ممنون
سلام
بهترین خط برای شروع برای افرادی که از خود نا امید شدند خط هما است.