احتمالاً تا حالا شنیدین که به بعضی از شعرها غزل به بعضی دیگه قصیده، رباعی یا مثنوی میگن. خب این سوال پیش میاد که این قالبهای شعری چه فرقی با هم دارن؟! یا ممکنه بگیم اصلاً چرا لازمه قالبهای مختلف شعری رو بشناسیم و از هم جداشون کنیم، چون همه‌شون شعرن دیگه! درسته خوندن شعر توی هر قالبی حتی بدون اینکه اون قالب رو بشناسیم لذت بخشه اما شناختن قالبهای شعری و دونستن اینکه این شعری که الان داریم می‌خونیم غزله یا مثنوی خیلی بیشتر به فهم ما از اون شعر کمک میکنه. قالبهای مختلف شعری در دوره‌های مختلف تاریخی، با موضوعات متفاوت و توسط شاعرهای مختلفی به وجود اومدن که دونستنشون باعث میشه خیلی بیشتر از شعری که داریم می‌خونیم لذت ببریم. به همین دلیل در این مطلب از دیفرتو قصد داریم با دو قالب شعری غزل و مثنوی آشنا بشیم و تفاوت غزل و مثنوی رو با هم بررسی کنیم.
قالب شعری غزل چیه؟
خب با قالب شعری غزل شروع می‌کنیم. معنی غزل در لغت نامه دهخدا «سخن گفتن با زنان و عشقبازی نمودن» بیان شده و به قالب شعری گفته میشه که معمولاً ۴ تا ۱۲ بیت داره و همیشه مصرع اول از بیت اول با مصراع های زوج هم قافیه‌ست. موضوع اصلی غزل بیان عواطف و احساسات، شرح زیبایی و کمال معشوق، و نالیدن از روزگار به خاطر دوری از معشوقه. بیت‌های غزل هر کدوم به صورت جداگانه استقلال معنایی دارن، یعنی حتی اگه بدون در نظر گرفتن ترتیب بیت‌ها هم خونده بشن معنی دارن.
اولین غزل‌های فارسی در حدود قرن‌های چهار و پنج هجری سروده شدن که بیشترشون جنبه‌ی عاشقانه داشتن. آثار رودکی و دقیقی طوسی بهترین نوع غزل در این دوره تاریخی هستن. با ظهور شاعرهایی مثل سنایی، نوعی از غزل به وجود اومد که به غزل عارفانه معروف شد، غزل عارفانه با عطار و مولوی به اوج کمال خودش رسید. اما این پایان راه غزل نبود؛ بعدها سعدی و حافظ دو گونه غزل عارفانه و عاشقانه رو ترکیب کردن و شاهکارهای بی‌بدیلی در ادبیات کلاسیک ایران به وجود آوردن. جالبه بدونید غزل در دوران معاصر سراغ مسائل سیاسی و اجتماعی هم رفته. مهمترین شاعرهای معاصری که غزل سرودن سیمین بهبانی، حسین منزوی و هوشنگ ابتهاج هستن (پیشنهاد مطالعه: تفاوت غزل و قصیده چیه؟)
خیــــــال آمدنت دیشبــــــــم به سر می‌زد نیـــــامدی کــــــــه ببینی دلم چه پر می‌زد
به خــــواب رفتـــــم و نیلوفری بر آب شکفت خیــــال روی تــو نقشی به چشم تر می‌زد
(ابتدای غزل انتظار از هوشنگ ابتهاج)
انواع غزل شامل چه مواردی میشه؟
به طور کلی میتونیم انواع مختلف غزل رو به صورت زیر دسته‌بندی کنیم.
- غزل عاشقانه: این نوع از غزل با اشعار انوری شروع شد اما کمال غزل عاشقانه رو در غزلیات سعدی شاهد بودیم. حسین منزوی از مهمترین شاعران معاصره که غزل عاشقانه سروده.
- غزل عارفانه: سنایی غزنوی غزل عارفانه رو شکل داد با عطار و فخرالدین عراقی به رشد و تکامل رسید و اوج غزل عارفانه رو در غزلیات مولانا می‌بینیم. وحدت کرمانشاهی مهمترین چهره غرل عرفانی در سده‌های اخیره.
- غزل تلفیقی: در قرن هفت و هشتم هجری جریانی در ادبیات فارسی پدید اومد که مضامین عرفانی و عاشقانه با هم تلفیق شدن. اوج و کمال غزل تلفیقی رو در شاهکارهای حافظ شاهد هستیم.
- غزل قلندری: در این نوع از غزل شاعر رندی، تظاهر کردن به باده‌پرستی، لاابالی گری رو توصیف میکنه و به صوفیان و زاهدان ظاهر پرست کنایه میزنه. سنایی، عطار، سعدی و حافظ از این نوع غزل‌ها سرودن.
- غزل مضمون: این نوع از غزل به افراط در نازک خیالی و تخلیات عجیب به سوی ذهنیت‌های غیر قابل فهم معروفه. بیدل دهلوی از معروف‌ترین شاعران این نوع غزل هست.
- غزل سیاسی: این نوع غزل در دورانی که مسائل حاد اجتماعی سیاسی در حال رخ دادن بود شکل گرفت. هوشنگ ابتهاج و فرخی یزدی، غزل سیاسی سروده‌ان.
- غزل نو: این نوع از غزل تحت تاثیر شعر نو به وجود اومد و مهمترین ویژگی اون غلبه‌ی تصاویر جدید و نو هست. سیمین بهبهانی، حسین منزوی و محمد علی بهنی دارای نمونه برجسته غزل نو هستن.
- غزل ناتمام: اگر تعداد ابیات غزل از پنج بیت کمتر باشه، اون شعر رو غزل ناتمام میگن. اگر هم کلاً غزل دارای سه بیت باشه اون رو غزل نشاید میگن.
ساختار قالب شعری غزل
مشخصات قالب غزل به طور کلی چیه؟
خب بیایید مشخصات کلی غزل رو با هم مرور کنیم:
- معمولاً ۴ تا ۱۲ بیت داره و همیشه مصرع اول از بیت اول با مصراع های زوج هم قافیه‌ست.
- بیت‌ها دارای استقلال معنایی هستن یعنی میشه بدون در نظر گرفتن ترتیب بخونیم‌شون.
- در غزل یک شاه‌بیت وجود داره که شاعر در اون تخلص خودش رو بیان میکنه.
- غزل از قرن ششم با مضامین کاملاً عاشقانه شروع شده ولی در دوران معاصر حتی به مسائل سیاسی هم میپردازه.
- به بیت اول غزل مطلع میگن و به بیت آخر مقطع میگن.
- در ابیات غزل، تنوع مطالب امکان‌پذیره.
- غزل از قرن چهارم و پنجم به وجود اومده.
شعر غزل زیر از مولاناست که ۱۱ بیت داره:
من غلام قمرم غیر قمر هیچ مگو
پیش من جز سخی شمع و شکر هیچ مگو
سخن رنج مگو جز سخن گنج مگو
ور از این بی‌خبری رنج مبر هیچ مگو
دوش دیوانه شدم عشق مرا دید و بگفت
آمدم نعره مزن جامه مدر هیچ مگو
گفتم ای عشق من از چیز دگر می‌ترسم
گفت آن چیز دگر نیست دگر هیچ مگو
من به گوش تو سخن‌های نهان خواهم گفت
سر بجنبان که بلی جز که به سر هیچ مگو
قمری جان صفتی در ره دل پیدا شد
در ره دل چه لطیف است سفر هیچ مگو
گفتم ای دل چه مه‌ست این دل اشارت می‌کرد
که نه اندازه توست این بگذر هیچ مگو
گفتم این روی فرشته‌ست عجب یا بشر است
گفت این غیر فرشته‌ست و بشر هیچ مگو
گفتم این چیست بگو زیر و زبر خواهم شد
گفت می‌باش چنین زیر و زبر هیچ مگو
ای نشسته تو در این خانه پرنقش و خیال
خیز از این خانه برو رخت ببر هیچ مگو
گفتم ای دل پدری کن نه که این وصف خداست
گفت این هست ولی جان پدر هیچ مگو
قالب شعری مثنوی چیه؟
مثنوی یک قالب شعریه که معمولاً ابیات زیادی داره و برای روایت داستان‌ها و مطالب طولانی استفاده شده. مثنوی کلمه‌ا‌‌ی عربی به معنی «دو دو» هست به خاطر همین در قالب مثنوی هر بیت، یک قافیه‌ی مستقل داره که با بیت بعدی متفاوته. قالب مثنوی فقط مربوط به زبان فارسی نیست و در اردو، کردی، و زبان‌های ترکی و عربی هم سروده میشه. کلیله و دمنه رودکی و آفرین‌نامه ابوشکر بلخی از اولین نمونه‌های مثنوی در ادبیات فارسی هستن. شاهنامه اثر عظیم و ارزشمند فردوسی در قالب مثنوی سروده شده و مولانا هم مطالب عرفانی خودش رو در قالب مثنوی سروده. نظامی، سعدی، عطار و جامی از مهمترین شاعرای کلاسیک ایران هستن که در قالب مثنوی شعر سرودن.
ساختار قالب شعری مثنوی
ساختار، قافیه و تعداد بیت در مثنوی به چه شکله؟
همونطور که گفتیم فقط هر دو مصرع در یک بیت مثنوی با هم هم‌قافیه هستن و قافیه بیت‌ها از همدیگه مستقل هستن بنابراین هیچ محدودیتی برای تعداد ابیات مثنوی وجود نداره ولی نمونه‌های معروف مثنوی بین ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ بیت دارن.
موضوع قالب مثنوی چیه؟
موضوعات قالب مثنوی موضوعات متعددی رو شامل میشه که در ادامه بررسی شون می‌کنیم.
- روایت داستان‌های تاریخی و حماسی: در این نوع از مثنوی داستان‌های مربوط به رخدادهای تاریخی و اساطیری روایت میشن که شاهنامه فردوسی و گرشاسب‌نامه اسدی طوسی مهمترین نمونه‌های مثنوی تاریخی حماسی هستن.
- روایت داستان‌های عاشقانه و صوفیانه: در این نوع از مثنوی همونطور که از اسمش پیداست، شاعر یک داستان عاشقانه طولانی رو روایت میکنه. خسرو و شیرین و لیلی و مجنون از بهترین نمونه‌های مثنوی عاشقانه از شاعر قرن هفتمی نظامی گنجوی هستن.
- بیان آموزه‌های عرفانی: در این نوع از مثنوی شاعر یک آموزه عرفانی رو با استفاده از داستان‌ها و حکایت‌ها در قالب مثنوی روایت میکنه. مثنوی معنوی از مولانا و منطق‌الطیر عطار از بهترین نمونه‌های این نوع مثنوی هستن.
- بیان مطالب تعلیمی و اخلاقی: در این نوع از مثنوی شاعر از این قالب برای گفتن نصیحت‌ها و تعلیمات اخلاقی استفاده میکنه مثل بوستان سعدی.
مثنوی معنوی مولانا
شعر زیر هم بخشی از یه مثنوی حافظ شیرازیه:
الا ای آهوی وحشی کجایی – مرا با توست چندین آشنایی
دو تنها و دو سرگردان دو بی‌کس – دد و دامت کمین از پیش و از پس
بیا تا حال یکدیگر بدانیم – مراد هم بجوییم ار توانیم
که می‌بینم که این دشت مشوش – چراگاهی ندارد خرم و خوش
که خواهد شد بگویید ای رفیقان – رفیق بیکسان یار غریبان
خب تا اینجا دو قالب شعری غزل و مثنوی رو به اندازه کافی بررسی کردیم اما بالاخره فرق غزل و مثنوی چیه؟
تفاوت غزل و مثنوی از نظر تعداد ابیات
همونطور که گفتیم غزل معمولاً بین ۴ تا ۱۲ بیت داره اما مثنوی به دلیل اینکه محدودیتی برای قافیه نداره و معمولاً برای روایت موضوعات طولانی استفاده میشه. مثنوی تعداد بیت‌های متنوعی داره ولی نمونه‌های معروف معمولاً بین ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ بیت دارن.
تفاوت غزل و مثنوی از نظر ساختار
در غزل، مصرع اول از بیت اول با مصراع های زوج هم قافیه‌ست. اما در مثنوی فقط مصرع‌ها با هم دیگه هم‌قافیه هستن و بیت‌ها از همدیگه از لحاظ قافیه استقلال دارن؛ به بیان بهتر هر بیت، قافیه خاص خودشو داره و به بیت قبلی وابسته نیست.
تفاوت غزل و مثنوی از نظر موضوع
از این لحاظ خیلی نمیشه بین این دو قالب شعری فرق بزاریم چون در قالب هر دوی اونا در موضوعات مختلفی در دوره‌های تاریخی متفاوت، شعر گفته شده. اما این نکته رو نباید فراموش کنیم که مثنوی برای موضوعات طولانی و روایت داستانی استفاده میشه ولی غزل طول خیلی کوتاه‌تری به نسبت داره.
تفاوت غزل و مثنوی از نظر جایگاه تاریخی
اولین غزل‌های فارسی در قرن چهار و پنجم هجری در مجالس بزم و شادی همراه موسیقی خونده می‌شدن. بعضی‌ها معتقدن در ابتدای شکل‌گیری ادبیات فارسی به بیت‌های مقدمه در قصیده، غزل گفته می‌شده اما به طور مشخص در سروده‌های رودکی میتونیم نمونه اولین غزل‌های کامل و مستقل رو پیدا کنیم. همونطور که گفتیم غزل در دوره‌های مختلف تاریخی از لحاظ موضوعی شکل عوض کرد و حتی در دوره معاصر غزل‌های اجتماعی سیاسی هم سروده شد.
قالب مثنوی یکی از مهمترین قالبهای شعر در فرهنگ و ادبیات فارسی که شاهکارهایی مثل شاهنامه فردوسی، مثنوی معنوی و منطق‌الطیر عطار توی اون قالب نوشته شده. این قالب شعری در دوران معاصر هم استفاده شده، ایرج میرزا بعد از انقلاب مشروطه مثنوی رو به اوج خودش رسوند و شاعران دیگه‌ای مثل حسین مسرور، پرویز ناتل خانلری و مهدی حمیدی در قالب شعری مثنوی نمونه‌های دلپزیری رو خلق کردن.
به نظر شما فرق بین مثنوی و غزل که در این مقاله توضیح داده شد، درست بوده؟ اگر شما اطلاعات بیشتری از تفاوت غزل با مثنوی می‌دونید یا فکر می‌کنید تعریف دقیقتری وجود داره، حتما در بخش نظرات، برای ما ارسال کنید تا مقاله رو اصلاح و تکمیل کنیم.
منابع:
سلام و خسته نباشید
خیلی از دوستای دوران دبیرستانم به هیچ کدوم از سبک های شعری علاقه ای نداشتن
و خیلی همشون الان فرق غزل و مثنوی رو نمی دونه.
سلام ممنون واسه مطالب خوبتون
آیا کتاب مثنوی معنوی و مقالات شمس مکمل همدیگه هستن؟
ممنون میشم پاسخگو باشید
سلام روز بخیر
بهترین تصحیح مثنوی معنوی کدومه؟دنبال بهترینش میگردم که تهیه کنم.
خیلی طولانی بود و به من هیچ کمکی نکرد در یک تفاوتشان را بگویید دیگر
خوب نبود طولانی بود